Echte tonderzwam

Vaak zie je aan de stammen van oude of omgevallen bomen grote, hoefijzervormige, zwammen groeien. Bij aanraking voelen ze vaak hard aan.
De kans is groot dat het hier om de echte tonderzwam gaat.

Let wel, de echte tonderzwam is niet de enige zwam die op bomen groeit.

Bijzonder is dat de zwammen al sinds de prehistorie door mensen werden gebruikt. De kernen van jonge zwammen werden gekneusd tot pluizig, zacht tondel. Deze materie blijft, eenmaal ontstoken, lang smeulen en kon zo door de reiziger gebruikt worden om vuur aan te steken.

In 1991 werd in een Oostenrijkse gletsjer een lichaam ontdekt, dat na onderzoek meer dan 3000 jaar oud bleek te zijn. Men noemde hem de ijsman Ötzi. De man was een gewelddadige dood gestorven. Bijzonder was dat de gebruiksvoorwerpen, die de man bij zich had, nog vrij goed bewaard waren gebleven. En Ötzi had tonderzwam op zak… Tonderzwamextract werd tot in de 18de eeuw gebruikt om vuur aan te maken…

Meer over ötzi:
https://nl.wikipedia.org/wiki/%C3%96tzi

De echte tonderzwam (Fomes fomentarius) is een inheemse schimmel die behoort tot de familie Polyporaceae. Het is een houtrotschimmel die gedijt op het hout van loof- en naaldbomen.

Naamgeving

De echte tonderzwam heeft zijn naam deels te danken aan het feit dat zijn vlees vaak werd gebruikt voor het vervaardigen van tondel.

Onder “Tondel” wordt het licht ontvlambare materiaal bedoeld dat in de tondeldoos werd bewaard. Meer over de tondeldoos op onderstaande website:
https://nl.wikipedia.org/wiki/Tondeldoos

Ook de wetenschappelijke naam refereert aan tondel. De geslachtsnaam Fomes is Latijn voor ’tondel’ en de soortnaam fomentarius is afgeleid van het Latijnse fomentum, wat vertaald kan worden met ‘warm houden’.

Vertaling

Engels: Tinder fungus
Frans: Amadouvier
Duits: Zunderschamm, Zunderpilz

Voorkomen

De echte tonderzwam heeft een voorkeur voor berken en beuken, maar komt ook voor op lindes en populieren. Hij parasiteert op verzwakte bomen totdat ze afsterven, waarna hij verder leeft op het dode hout.

Herkenning

De echte tonderzwam is een meerjarige houtzwam die hoeden vormt met een breedte tot 50 centimeter en een dikte van maximaal 30 centimeter.
De zwam is aan de achterkant vergroeid met de boom waarop hij zit.
Vaak zie je concentrische ringen op de hoed.
De onderkant van de echte tonderzwam heeft een karakteristieke poreuze structuur die lijkt op een honingraat. Deze poriën zijn klein en rond.
Wanneer je de echte tonderzwam aanraakt, voelt het vaak hard en stevig aan. Het heeft een houtachtige textuur.
De zwam is vooral te vinden op berken en beuken.

Beschrijving

Eerst heeft de echte tonderzwam een witte, zachte buitenkant. Naarmate hij ouder wordt, verhardt zijn oppervlak tot een donkerbruine, bijna zwarte laag die houtachtig aanvoelt. De poriën zijn zeer klein en vuil wittig, ze verkleuren niet bij beschadiging. Het vlees is dik, bruin en bij de aanhechting zit een korrelig-kurkachtige weefselklont. Deze myceliaalkern ontbreekt bij andere tonderzwammen.

Het vruchtlichaam van de echte tonderzwam is meerjarig. De bovenzijde is sterk gewelfd en bedekt met een harde korst van één à twee millimeter dik. Wanneer deze in aanraking komt met vuur, zal het niet smelten zoals bij de meeste paddenstoelen, maar verkolen. Hierdoor is de zwam erg vuurbestendig.

Vaak zie je op het oppervlak brede, concentrische ringen. Aan de rand is de paddenstoel in de groeiperiode lichter gekleurd.

De ronde poriën onderaan de zwam zijn klein en talrijk. Aanvankelijk zijn ze crème- tot okerkleurig, maar verkleuren na verloop van tijd naar bruin.

De echte tonderzwam heeft witte sporen, de andere tonderzwammen bruine.

In de lente en de herfst verlaten de witte sporen de buisjes, waarbij de grootste hoeveelheden in de maanden mei en juni vallen. De grond rond een groep echte tonderzwammen kan in deze periode wit zien van de gevallen sporen.

Ecologische rol

Naast zijn betekenis voor de mens speelt de echte tonderzwam ook een belangrijke rol in de ecologie van bossen. Als houtrotschimmel breekt hij dode of stervende bomen af, waardoor voedingsstoffen worden teruggegeven aan de bodem. Hierdoor helpt hij de gezondheid van het bos te behouden door ruimte te maken voor nieuw leven.

De echte tonderzwam is eveneens van belang voor de voortplanting van veel insectensoorten, waaronder een aantal zeldzame kevers en sluipwespen. Deze leggen hun eitjes in het vruchtlichaam, waarop de larven zich te goed doen aan het vlees.

Medicinaal gebruik

Naast zijn rol bij het maken van vuur, heeft de echte tonderzwam ook een lange geschiedenis als medicinaal middel.

Het bevat verbindingen die antibacteriële en ontstekingsremmende eigenschappen hebben. In de traditionele geneeskunde werd het gebruikt om wonden te behandelen, koorts te verlagen en zelfs als een middel tegen hoest.

Rond 400 voor Christus vermeldde Hippocrates al de medicinale eigenschappen ervan. Het weefsel werkt ontstekingsremmend, heeft een sterke bloedstelpende werking en werd gebruikt als kompres avant la lettre.

In India stond het dan weer bekend als een laxeermiddel terwijl tonderzwamextract in Canada hielp tegen artritis.

Bovendien wees recent onderzoek uit dat vocht, dat uit tonderzwammen onttrokken wordt, een verlaging van de suikerspiegel teweegbrengt.

Andere toepassingen

Uit het vruchtlichaam kan een zacht vilt worden gewonnen, waarvan in het verleden handtassen en hoofddeksels werden gemaakt. In de Schotse Hooglanden werden vroeger schijven van het vrijwel ondoordringbare gedroogde vruchtlichaam gebruikt als vervanging voor leer, onder meer bij het bekleden van schilden.

Daarnaast wordt de schimmel gebruikt in ambachtelijke projecten, zoals het maken van kunst en decoraties vanwege zijn unieke uiterlijk en duurzaamheid.

De vruchtlichamen kunnen in uitzonderlijke gevallen tot een meter groot, vijftien kilo zwaar en dertig jaar oud worden. Uit dergelijke kanjers kunnen vakmannen onverwachte producten maken. Vooral in Oost-Europa (Hongarije en Roemenië) worden hieruit onderleggers, inlegwerk en zelfs tonderzwamhoedjes gefabriceerd.

Referenties en meer info

https://nl.wikipedia.org/wiki/Echte_tonderzwam
https://www.yavannah.nl/detailpagina.php?groep=paddestoelen&soortnaam=echte_tonderzwam&lat=Fomes%20fomentarius&soortid=234&catid=6&s=0
https://www.naturetoday.com/intl/nl/nature-reports/message/?msg=14882