Koningskaars, stalkaars en keizerskaars

Koningskaars (Verbascum thapsus), stalkaars (Verbascum nigrum) en keizerskaars (Verbascum phlomoides) zijn planten uit het geslacht Toorts (Verbascum). Ze behoren tot de helmkruidfamilie (Scrophulariaceae). De planten zijn inheems.

Samen met de teunisbloem, de grote kaardenbol en de grote klit zijn deze opvallende planten nadrukkelijk aanwezig tijdens de zomermaanden.

Naamgeving

Verbascum is een verbastering van barbascum (gebaard), planten bedekt met vilt en voorzien van gebaarde meeldraden.

Kaars verwijst waarschijnlijk naar het vroegere gebruik om de stengels van deze planten als een soort fakkel te gebruiken.

https://www.plantennamen.info/nederlandse-namen/stalkaars-verbascum-densiflorum

Determinatie

Het determineren van deze “kaarsen” is moeilijk. De verschillen zijn niet groot en daarbij komt nog dat deze soorten onder elkaar kunnen kruisen, wat determinatie eens zo moeilijk maakt. Naast de 3 hier beschreven soorten is er ook nog de zwarte toorts, waarover meer in een volgend artikel. Ook deze kan kruisen met de hier genoemde soorten. Gelukkig zijn de meeste van die bastaarden niet vruchtbaar.

Hulp bij determinatie van planten uit dit geslacht vind je op onderstaande website:
https://waarnemingen.be/species/157649/

Opmerking: De foto’s in dit artikel geven enkel een aanwijzing over de soort.

Ter info: In vele artikelen wordt gemakshalve de geslachtsnaam “Toorts” gebruikt als men het over (één van) deze planten heeft.

Overeenkomsten

Deze planten behoren tot hetzelfde geslacht en hebben vergelijkbare bloemkleuren.

Het zijn tweejarige planten die bloeien in hun tweede jaar.

Bloeitijd is tijdens de zomermaanden.

De bloemen zijn vijftallig en hebben dus 5 kelkbladen, 5 kroonbladen en 5 meeldraden. De 3 bovenste meeldraden zijn behaard (1), de onderste 2 zijn onbehaard (2). Op onderstaande foto zie je de 5 kroonbladen, de 5 meeldraden en de stamper (3).

De vrucht is een doosvrucht. Verspreiding van de zaden gebeurt door de wind.

Verschillen

Kijk eerst naar het blad. Daar hoef je tenminste geen loep voor te gebruiken. Die heb je wel nodig om de meeldraden en stamper te bestuderen van de bloem. Meet ook de doorsnede van een bloem.

Bij de bloem moet je letten op de verhouding tussen de helmknop (1) en de helmdraad (2). Ook de vorm van de helmknop bepaalt mee de soort.
Ook bij de stamper is de verhouding van belang tussen de stijl (4) en de stempel (3). Ook hier moet je naar de vorm van de stempel kijken.

Koningskaars (Verbascum thapsus)

Voorkomen: Koningskaars is te vinden op droge, zanderige grond, zoals op braakliggende terreinen en in open velden.

Hoogte: Koningskaars kan tot meer dan 2 meter hoog worden.

Stengel: De stengel is rechtopstaand en vaak bedekt met wollige haren. Het onderste gedeelte is onvertakt, maar bovenaan kunnen een aantal vertakkingen optreden.

Bladen: De bladen van koningskaars zijn groot, wollig behaard en voelen zacht aan. Ze vormen een rozet en zijn langwerpig tot ovaal van vorm.
De bovenste bladen zijn ongesteeld en aflopend tot aan het volgende blad (er is dus geen ruimte tussen de bladen op de stengel). De rand van de bladen is gekarteld tot getand. De bladen eindigen in een spits. Ze zijn grof behaard. De haren op de bladen beschermen het kruid tegen vochtverlies, kruipende insecten en grazende dieren. Door de beharing kan het vocht niet doordringen tot het blad. De lucht tussen de haren vormt een isolerende laag. Op deze manier wordt de plant ’s winters beschermd tegen vorst.

Bloemen: De bloemen zijn geel en staan dicht opeen in lange, cilindrische aren. De bloem is tussen 20 – 25 mm groot.
De 2 onderste helmdraden zijn 3 à 4 keer zo lang als de korte, rood aflopende helmknoppen (bovenste deel van de meeldraad). De stamper is knopvormig en loop niet af langs de stijl.

https://www.floravannederland.nl/planten/koningskaars
https://nl.wikipedia.org/wiki/Koningskaars

Stalkaars (Verbascum nigrum)

Voorkomen: Stalkaars groeit vaak in voedselrijkere en vochtiger grond dan koningskaars, maar wordt evengoed gevonden op stenige en ruderale plaatsen.

Hoogte: Stalkaars is meestal iets korter dan koningskaars, maar kan ook tot 2 m hoog worden.

Stengel: De stengel is bovenaan vaak vertakt en minder behaard dan die van de koningskaars.

Bladen: De bladen van stalkaars zijn kleiner en ook minder behaard dan die van koningskaars en kunnen soms bijna glad aanvoelen. De bladen zijn gekarteld.
Ze zijn lang aflopend tot aan het volgende blad (er is dus geen ruimte tussen de bladen op de stengel). De bovenste bladen zijn eirond en eindigen in een spits. De bladvoet (naar de stengel toe) versmalt geleidelijk.

Bloemen: De bloemen zijn ook geel, maar hebben vaak paarse meeldraden. Ze staan in losser vertakte bloeiwijzen dan die van de koningskaars. De bloemen worden zo’n 3 cm in doorsnede.
De 2 onderste helmdraden zijn 1,5 à 2 keer zo lang als de lang aflopende helmknoppen (de lengte van de helmdraad t.o.v. de helmknop is een belangrijk verschil met koningskaars). De stempel is hartvormig en loopt af langs de stijl (bij koningskaars is de stempel knopvormig).

https://www.floravannederland.nl/planten/stalkaars
https://nl.wikipedia.org/wiki/Stalkaars

Keizerskaars (Verbascum phlomoides)

Voorkomen: Keizerskaars is van nature veel te vinden in de duinen, maar komt ook voor op stenige bodems.

Hoogte: De plant kan tot 150 cm hoog worden.

Stengel: De stengel is meestal onvertakt. Vrijstaande exemplaren kunnen wel vertakken.

Bladen: Het verschil met koningskaars en stalkaars zie je vooral bij het blad. Anders dan bij die vorige 2 loopt het blad niet af op de steel tot aan het volgende blad. Het blad is eirond met een lange spits.

Bloeiwijze: De bloeiwijze is een dichte, aarvormige, wollige tros. De bloemen zijn groter dan die van de andere 2 soorten (25-50 mm in doorsnee). De 2 onderste helmdraden zijn 1,5 à 2 keer zo lang als de lang aflopende helmknoppen. De stempel loopt af langs de stijl en is lijn- tot spatelvormig.

https://wilde-planten.nl/keizerskaars.htm
https://waarnemingen.be/species/7611/

Toorts in de kruidengeneeskunde

De gedroogde bladeren werden gerookt door astmalijders omdat ze verlichting zouden geven.

Tegen jicht en aambeien werd het volgende middel gemaakt: De bladeren en de bloemen werden fijngestampt en men deed dat in een vaatje dat afgesloten werd met gips. Het vaatje werd in de zon gezet of in een mesthoop (vanwege de constante temperatuur). Het sap werd vervolgens uit het slijmerige mengsel geperst en in afgesloten flessen bewaard. Dit sap werd op pijnlijke plekken gesmeerd.

Tegenwoordig worden vooral de bloemen gebruikt. Ze zouden helpen tegen een hele resem aan aandoeningen…

Wetenswaardigheden

Het blad bevat stoffen die de kieuwwerking bij vissen belemmeren. De vissen krijgen daardoor zuurstofgebrek en komen naar de oppervlakte. Vanwege deze eigenschap gooide men vroeger het gekneusde blad in meertjes om de vissen gemakkelijk te kunnen vangen.

De zachte haren op de bladen en stelen zijn licht ontvlambaar. Vroeger werden ze gebruikt om lonten mee te maken voor olielampen.

De lange, met dons bedekte stengels werden vroeger in begrafenisstoeten als kaarsen gebrand.

De bloemen kunnen in een crème of gezichtsstoombad worden gebruikt om de huid zachter en gladder te maken. Een sterk aftreksel van de bloemen wordt gebruikt om het haar lichter te maken.

Referenties en meer info:

https://www.plukgeluk.com/toorts—stalkaars
https://www.ecolonie.eu/nl/projecten/plant-van-de-maand/toorts-verbascum-thapsus
https://www.hunebednieuwscafe.nl/2018/07/toorts-lekkere-bloem-maar-ook-een-handboor-of-fakkel/
https://www.plantaardigheden.nl/plant/beschr/christelvds/koningskaars.htm
https://www.plukgeluk.com/toorts—stalkaars