Korstmossen

Eerst moeten we duidelijk stellen dat korstmossen geen mossen zijn. De Nederlandstalige naam is dan ook erg misleidend. “Lichenen” wordt door de liefhebbers veel vaker als soortnaam gebruikt.

Symbiose

Korstmossen zijn samenlevingsvormen van algen en/of cyanobacteriën (blauwalgen) met een schimmel.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Blauwalgen

Zo’n samenlevingsvorm heet een symbiose.

De schimmel profiteert van de suikers die de alg, door zijn fotosynthese, ter beschikking stelt. De schimmel beschermt de alg tegen uitdroging en te felle zon en levert ook mineralen.

De meeste algen, die in symbiose leven, komen ook apart voor. De schimmel wordt echter vrijwel nooit zonder de alg aangetroffen.

Korstmossen worden steeds naar de schimmel genoemd, omdat die de vorm en structuur van de korstmos bepaalt.

Het onderscheid tussen korstmossen, algen, schimmels of mossen is niet altijd even duidelijk. Een loep of macrolens kan helpen. Een microscoop is soms noodzakelijk om een en ander op naam te brengen.

Vertaling

Engels: Lichen
Frans: Lichen
Duits: Flechte

Bouw van korstmossen

Er bestaan korstvormige, bladvormige, struikvormige, baardvormige, haarvormige en geleivormige korstmossen. Korstmossen kunnen allerlei kleuren hebben: geel, oranje, bruin, groen en zelfs zwart.

• Korstvormige soorten: Deze zijn plat en hechten zich stevig aan het substraat. Ze hebben meestal een korstvormige structuur en zijn vaak te vinden op een harde ondergrond (bijv. gewoon purperschaaltje).
• Bladvormige soorten zitten met kleine worteltjes aan de ondergrond gehecht. Ze hebben een bladachtige structuur. Ze groeien vaak op bomen, takken en schors (bijv. Groot dooiermos).
• Struikvormige soorten: Struikvormige korstmossen hebben een vertakte groeiwijze. Ze komen voor op bomen en rotsen en zijn aan één kant aan het substraat vastgehecht (bijv. rendiermos).
• Baardmossen bestaan uit lange, ronde draden, die op één plaats aan het substraat vastgehecht zitten (bijv. visgraatbaardmos).

Terminologie

Het thallus: Het gehele korstmos, behalve de vruchtlichamen.

Apotheciën: Een vruchtlichaam – vaak komvormig – voor geslachtelijke voortplanting.

Sorediën: Sorediën zijn korreltjes met algencellen en schimmeldraden, voor ongeslachtelijke voortplanting.

Soralen: Plekken op het thallus waar sorediën vrijkomen.

Isidiën: Isidiën zijn staafvormige uitgroeisels van het korstmos die uit het thallus groeien en makkelijk kunnen afbreken. Een andere manier van ongeslachtelijke voorplanting.

Rhizinen: De ‘wortels’ van het korstmos waarmee hij zich vasthecht in het substraat.

Ciliën: Draadvormige uitgroeisels aan de rand van het korstmos.

Pycnidiën: Peervormige plekken in het thallus waar ongeslachtelijke sporen gemaakt worden.

Pseudocyphellen: Stip- of lijnvormige tekeningen op het korstmos, die later kunnen uitgroeien tot soralen.

Milieu

Veel korstmossen zijn, net als planten, gebonden aan een bepaalde biotoop.

De belangrijkste verschillen in voorkomen worden bepaald door de zuurtegraad van het substraat, de voedselrijkdom, de vochtigheid en de lichtintensiteit (schaduw, halfschaduw, zon). Korstmossen doen het goed onder extreme omstandigheden, zoals kou, warmte of droogte. Omdat korstmossen zo langzaam groeien, groeien ze vooral op plekken waar andere planten juist niet kunnen groeien. Je vindt ze op bomen, op de grond, op tegels, op straatstenen, zelfs op ijzer en kunststof.

Omdat korstmossen geen wortels hebben zijn ze afhankelijk van regen of rijm om in hun waterbehoefte te voorzien. Bij droogte gaat de korstmos in een soort vegetatieve toestand. Dat is ook een van de redenen dat korstmossen heel traag groeien, meestal slechts enkele millimeters per jaar. Ze kunnen wel duizenden jaar oud worden.

Voeding

In korstmossen leven de schimmels van de door algen aangemaakte voedingsstoffen. Andere bouwstoffen zoals stikstof en fosfor worden, afhankelijk van het groeitype, betrokken uit de ondergrond, uit zwevend stof of uit in regenwater opgeloste stoffen. Sommige cyanobacterien kunnen stikstofgas uit de lucht binden.

Vijanden

Korstmossen worden gegeten door kleine grazers, zoals slakjes, mijten, luizen e.a. Ook vormen ze een schuilplaats voor kleine soorten. Vogels gebruiken onder meer korstmossen voor de bouw van hun nesten.

Voortplanting

De schimmel kan zich zowel geslachtelijk als ongeslachtelijk voortplanten.

Ongeslachtelijk (vegetatief): De korstmos laat korrels (sorediën) los of er breken speciale staafjes (isidiën) af. In die stukjes korstmos zitten een schimmeldraad en een alg. Die kunnen elders een nieuwe korstmos vormen.

Geslachtelijk: De schimmel in het korstmos kan net als een paddenstoel sporen loslaten. Wanneer die sporen bij een passende alg terechtkomen gaan ze opnieuw een symbiose aan en ontstaat er een nieuwe korstmos.

Korstmossen: culinair

In tijden van hongersnood werden bepaalde korstmossen gebruikt als bijvoegsel bij meel. De soorten Cetraria islandica en Lecanora esculenta werden hiervoor onder meer gebruikt.

In het noorden werden korstmossen soms gebruikt om te overleven. Bekend is het verhaal van John Franklins die een noordwest passage zocht voor schepen ten noorden van Canada (verbinding Atlantische en Stille oceaan). Hij geraakte in de problemen en overleefde enkel op een dieet van korstmossen.

In Canada zijn sommige korstmossen bekend als „tripes de roche“.
https://en.wikipedia.org/wiki/Rock_tripe

In de Indische regio rond Ballari wordt uit een Parmelia-soort het Currygerecht „rathapu“ bereid. In Japan wordt Umbilicaria esculenta als een delicatesse gezien.
In Noord-Amerika worden Bryoria-soorten als voedsel gebruikt.

Het rendiermos (geen mos, wel een korstmos) is in de winter het belangrijkste voedsel voor rendieren die in Lapland leven.

Korstmossen in de natuurgeneeskunde

Lobaria pulmonaria werd vroeger tegen longziekten gebruikt.

In de middeleeuwen werden korstmossen, die op vrijliggende schedels groeiden, tegen epilepsie gebruikt.

Korstmossen bevatten tal van stoffen, die interessant zijn voor de farmaceutische industrie. Zo wordt het Ijslandse mos (Cetraria islandica) gebruikt in hoestmiddelen.

Sommige korstmossen produceren antibacteriële stoffen. Deze stoffen kunnen interessant zijn voor de mens, op zoek naar nieuwe soorten antibiotica.

Andere toepassingen

Sommige soorten worden gebruikt bij de alcohol productie.

Uit andere soorten werd vergif gewonnen.

Korstmossen van de Roccella-schimmel werden al in de 18e eeuw gebruikt om kleding te verven. Wanneer de Roccella vermengd wordt met urine kleurt het rood. Door een base toe te voegen (bijv. kalk) kleurt Roccella blauw.

Andere korstmossen worden dan weer gebruikt in de parfumindustrie (Pseudevernia furfuracea en Evernia prunastri).

Rendiermos wordt ook gebruikt als versiering.

En het mag ons niet verbazen dat sommige korstmossen werden gebruikt als een drug, omwille van de aanwezige psychoactieve stoffen.

Reverse graffiti: Dit is een vorm van graffiti, waarbij men gebruik maakt van door korstmossen donker gekleurde betonmuren. De delen die men wenst te behouden worden afgedekt en de rest vervolgens afgespoten met een hogedrukspuit.
https://de.wikipedia.org/wiki/Reverse_Graffiti

Determineren voor gevorderden

Korstmossen produceren zuren die bij de determinatie van groot belang zijn. Deze zuren dienen als afweer tegen vraat (slakken), beschermen tegen UV-licht en helpen bij de aanhechting op gesteenten. Met behulp van chemicaliën geven deze zuren kleurreacties die vrij specifiek zijn voor de verschillende korstmossen.

Je kunt ook de sporen van de schimmel gebruiken om de korstmos op naam te brengen. Daarvoor heb je een microscoop nodig.

Korstmossen en luchtkwaliteit

De aan- of afwezigheid van bepaalde korstmossen is een goede graadmeter voor de kwaliteit van de lucht. Zo zijn korstmossen erg gevoelig voor de uitstoot van zwaveldioxide door de industrie. Ook de tolerantie voor stikstofverbindingen in de lucht, zoals ammoniak en stikstofoxide is voor iedere soort verschillend.

Referenties en meer info

https://www.blwg.nl/mossen/korstmossen/korstmossen_voor_beginners/korstmossen_voor_beginners.aspx
https://de.wikipedia.org/wiki/Flechte
https://survival-kompass.de/en/what-are-lichen-as-emergency-food/
https://www.onzenatuur.be/artikel/dit-maakt-korstmossen-zo-bijzonder
https://www.micropia.nl/nl/ontdek/microbiologie/Korstmossen/

Boeken

Veldgids Korstmossen
Lichens – An illustrated guide to the British and Irish Species